چاه حاج میرزای اصفهان،

خاطره ای تلخ و غم انگیز از قدرناشناسی ما مردم ایران:

آشنائی اِجمالی با این اثر تاریخی:
عادت دیرین و همیشگی ما ایرانیان، ریشخند و ناسپاسی و به مسخره گرفتن خدمات دانشمندان خودمان بوده است. "چاه حاج میرزا" در اصفهان (گوشه میدان نقش جهان)، که یک خدمت علمی و مهندسی (ریاضی فیزیکی) بوده، نیز به تمسخر و ریشخند مردم عوام، تبدیل به یک جوک و لطیفه شده است و کمتر کسی از حقیقت آن آگاهی دارد!! و اکنون در سایه بی تدبیری مسؤولین و ریشخند و تمسخر خود ما ایرانیان، تبدیل به خرابه ای شده است!!

عاقبت اندوهبار حاجّ میرزا آقاسی، طرّاح سیستم آبرسانی این چاه:
هرسال با آمدن ماه مبارک رمضان، یاد وزیر دانشمند و دلسوزی می افتیم که در مقابل خدماتش جز ریشخند و تمسخر از جامعه ایرانی، چیزی نصیبش نشد!
و اینست حکایت مرگ غریبانه وی در غربت:
12رمضان: وفات مرحوم حاج میرزا آقاسی (1265ق - کربلا) صدراعظم محمدشاه قاجار است، که مَهدعُلیا(زن شاه) قتل مرحوم قائم مقام فراهانی را که کارخود و اطرافیانش بود، با دسیسه بگردن او انداخت و رقیبان و دشمنان وی خدماتش در توپ سازی و قنات کشی و آبرسانی به همه جای ایران را همواره مسخره میکردند! آقاسی پس از فوت شاه، از ترس دشمنان و برای حفظ جانش، به حجره ای در حضرت عبدالعظیم(ع) در شهر ری تهران، پناه بُرد و در آنجا بست نشست؛ تا مرحوم امیرکبیر، بهمراهی شاه جوان، ناصرالدینشاه، برای تاجگذاری، از تبریز به تهران آمده و این وزیر پیر و ناتوان را به احترام فراوان، برای حفاظت از صدمات دشمنانش، به عتبات عالیات فرستادند. چون حاجی آقاسی به کربلا رسید، طبق خواهش خودش، او را در حجره ای در نزدیکی صحن مطهّر حسینی(ع) اِسکان دادند که در ایّام نوجوانی در همان حجره تحصیل میکرد... همینکه وارد حجره شد، ناگاه همان حصیر کهنه را که مربوط به حدود پنجاه سال قبل بود، دید و دستی روی آن کوبید که گرد و غبارش بلند شد و گفت:
«حاجی! عجب خواب خوش و طول و درازی دیدی! این بود عاقبت خدمت به مردم ایران! بخواب که الهی دیگر برنخیزی و روی مردم نبینی تا صبح قیامت!»
و سپس بر همان حصیر کهنه و پرخاطره خوابید...
و اینگونه حاج میرزا آقاسی، در کربلا غریبانه درگذشت...
(دایرةالمعارف علم و مذهب، دکتر مهدوی اصفهانی، بخش "وزرای شیعه" - حاج میرزا آقاسی؛ با استناد به خاطرات و یادداشتهای محرمانه بانو عزّت الدّوله، همسر امیرکبیر).

طرزکار چاههای حاج میرزا، در نقاط مختلف ایران:
سرای حاج میرزای اصفهان، مربوط به دو دوره صفوی و قاجار است و در میدان نقش جهان، بازار لوّاف ها (= زیلوبافها، جوال بافها)، کوچه چاه حاج میرزا واقع شده است.
احداث این چاه در اصفهان - بسان چاه های دیگر، در شهرها و نقاط دیگر ایران که آنها هم به "چاه حاج میرزا" شهرت یافته اند - اگرچه به دوره صفویه بازمیگردد؛ ولی در عهد قاجار، و در زمان صدارت مرحوم حاج میرزا آقاسی (صدر اعظم محمدشاه، پدر ناصرالدینشاه قاجار) طبق دانش ریاضی و مهندسی این وزیر دانشمند و خدمتکار، سیستم استخراج آب از این چاهها بگونه ای جالب طراحی شده بود که آب کشیدن از چاه را بسیار سریعتر امکان پذیر میساخت.
حاج محمد باقر خاتونی از هنرمندان پیشکِسوَت قلمزنی و از شاعران اصفهان، گوید:
«چاه حاج میرزا، چاه آبی بود که با گاو از آب آن می کشیدند و دو دَلو (سطل) داشت. وقتی یکی از دلوها در ته چاه پر از آب میشد دیگری بالای چاه تخلیه میشد؛ هر کدام از دلو‌ها پنج یا شش لیتر گنجایش داشت.»
(رک: خبرگزاری ایمنا؛ اطلاع رسانی زنده رود، ش24، گفتگو با یک اصفهان شناس: حکایتی از چاه حاج میرزا و میدانی کهن).

سبب مشهور شدن چاه حاج میرزا در اصفهان:
به گزارش سایت نصف جهان و نیز اطلاعات بدست آمده از کسبه و اهالی محلّ و بیش از همه، متولّی کنونی این چاه متروکه (که اصل آن، قبل از بکارگیری سیستم آبکشی حاج میرزا آقاسی در عهد قاجار، مربوط به دوره صفویه بوده و متولّی حاضر نیز گویا از نسل ایشان باشد): کمی پایین تر از این چاه، کاروانسرای زیبایی وجود داشته که محلی برای اتراق مسافرانی بود که از راه‌ دور به اصفهان میرسیدند و اولین جایی که برای استراحت انتخاب میکردند، همین کاروانسرا بود؛ چرا که در کنار این بنا، چاه حاج میرزا قرار داشت؛ چاه آبی که با گاو از آن آب میکشیدند. این چاه، دو دلو داشت که وقتی یکی از این دلوها، در ته چاه پر از آب میشد، دیگری بالای چاه تخلیه میشد. این چاه فواید بسیاری برای آن کاروانسرا داشت چرا که آب مورد نیاز کاروانسرا از طریق این چاه، بسرعت برآورده میشد.
بعد از وفات حاجی آقاسی و محمدشاه قاجار، برای روشنائی فضای داخلی چاه حاج میرزا، از چراغ‌های پیه سوز، لامپا، گردسوز و فانوس زنبوری یا توری استفاده میکردند؛ اما پس از احداث کارخانه برق در زمان مرحوم مظفرالدّین شاه، برای روشن نگه‌داشتن فضای داخلی چاه از چراغ استفاده میشد.
در سال 1320ش (در عهد رضاشاه پهلوی) که بخشهائی از میدان نقش جهان اصفهان، محلّ تجمّع و توقّف درشکه چیان بود؛ قسمتهائی از چاه حاج میرزا را نیز برای آبرسانی به این مکان اتراق آنها در نظر گرفتند؛ و این محل همچنان کاربری خود را حفظ کرده‌ بود؛ بطوری که سطل‌های آب از طریق دو گاو به بیرون کشیده میشد و از همین رو، نیاز بسیاری از مسافران تشنه و درشکه چی ها را برطرف میکرد.
این بود خلاصه تاریخچه چاهی که روزگاری از آب آن برای استفاده عموم بازاریان، درشکه چیان و مسافرانی که از راه‌های دور میرسیدند، استفاده میشد؛ اما اکنون دیگر با پرکردن این چاه از سیمان و آهک و گذاشتن درب چوبی بر روی آن، و تبدیل آن به یک خرابه، کمتر کسی را میتوان یافت که از وجود چنین چاهی در اصفهان، در کنار این بنای تاریخی، مطّلع باشد!!

ریشه یابی شایعات توهین آمیز علیه مرحوم حاج میرزا آقاسی:
این بود منشأ شایعه و طنز مردم بیسواد و نویسندگان مزدور و حق ناشناس، که برای ریشخند و تمسخر، دو ضرب المثل «گاومیش حاج میرزا آقاسی» و «دَلو حاج میرزا آقاسی» را شایع کرده اند... و ما نیز، هنوز به غفلت یا خیانت، این دو مثال را در حقّ آن وزیر خدمتگزار و مظلوم بکار میبریم... و جای بسی تأسّف است که استاد علی اکبر دهخدا - که خود از سردمداران فرهنگ و ادب ایران است - از عوامل شیوع و انتشار این شایعات زشت و غیرمنصفانه بوده و در چندجا از کتاب "امثال و حِکَم" خود (چاپ امیرکبیر: ج1/ص4؛ مقدّمه ج2/ص823؛ ج3/ص1263و1436و1476) جهت خوشامد خوانندگان عوامّ صفت، چنین مُهمَلاتی را گزارش نموده؛ بی آنکه به نادرستی آنها اشاره ای بکند! افسوس، که آب از سرچشمه گل آلود است؛ و وقتی کسانی چون دهخدا - که مروِّج فرهنگ در ایران بوده اند - به چنین شایعات بی اساسی دامن بزنند، دیگر چه انتظاری از نویسندگان مزدور و یا بی تخصص و ژورنالیست (روزنامه نگار و هوچی) و مردم عوامّ و بی اطلاع، میتوان داشت؟!(سیّد احمد سجّادی)

تصویر قدیمی میدان نقش جهان اصفهان - از جهانگرد و سیّاح هلندی قرن هجدهم کرنلی لو برون Corneille Le Brun یا کرنلیوس دُ برین Cornelis de Bruijn

                                                                     نویسنده و محقق: استاد سید احمد سجادی